مشکلات پرستاران در بیمارستان

زمان تقریبی مطالعه: 19 دقیقه

به عقیده برخی کارشناسان، کارهای مراقبتی در دسته دوم کارهای سنگین قرار می گیرند. چرا که پرستاران با حداکثر ساعات کاری که با بیماران مختلف سروکار دارند و حداقل درآمد را از این استرس بالا به دست می آورند. بنابراین پرستاری با توجه به محیطی که در آن قرار دارند و مواجهه با بیمار و شرایط نامساعد جسمانی بیمار یکی از سخت ترین، زیان آورترین و طاقت فرساترین مشاغل است. پرستاری در اذهان عمومی و ادبیات اجتماعی، همواره با مفاهیم والایی چون فداکاری، صبر، و نوع دوستی گره خورده است. پرستاران در خط مقدم مواجهه با رنج و بیماری، نقش نجات‌بخش و تسلی‌دهنده‌ایفا می‌کنند. اما برای فردی که این حرفه حساس و حیاتی را برمی‌گزیند، پشت این تصویر نجابت‌مندانه، دنیایی از چالش‌های پنهان، فشارهای مزمن و موانع ساختاری نهفته است که اغلب منجر به تحلیل رفتن جسم و روان می‌شود.

فرهنگ سازی و اصلاحات قانونی برای شغل پرستاری

به دلیل حساسیت کار پرستاری در مواجهه با زندگی انسان، رابطه بین پرستار و بیمار با کارکنان و مراجعین در مشاغل دیگر یکسان نیست. پای درد و دل پرستاران که می نشینیم، حرف ها و گلایه هایشان کاملا منطقی و قابل تامل به نظر می رسد. علاوه بر استرس های روحی این شغل و سختی های کار، نیاز به حمایت قانونی و امکانات رفاهی بیشتری نسبت به سایر مشاغل دارند تا کار خود را به خوبی انجام دهند و استرس بیماران و محیط را کاهش دهند. اما روی دیگر سکه بیماران هستند که با بدترین شرایط جسمی به بیمارستان مراجعه می کنند و به دلیل درد و اضطراب ناشی از بیماری خود یا عزیزانشان انتظار بهترین خدمات  و بالاترین سطح دقت از کارکنان بیمارستان دارند.

این واقعیت دقیقاً نشان می دهد که ما در این کار چه داریم و بهتر توضیح می دهد که مشکل پرسنل پرستاری چیست. چرا که به نظر می رسد در هنگام اشتباهی که  از صاحبان این رشته رخ دهد حتی در صورت غیر عمد بودن، درگیری های زیادی را برای پرستاران به همراه دارد که قابل بخشش نیستند و برای رفع آن باید تغییرات و قوانینی که کار آنها را محدود می کند، صادر شود. علاوه بر این، برخلاف پزشکان، اشتباهات پرستاران به راحتی قابل چشم پوشی نیست و به دلیل موقعیت شغلی و عدم حمایت، اشتباهات بسیار کوچک آنها گاهی عواقب سخت و خطرناک تری را برای آنها به همراه دارد. نکته آخر اهمیت فرهنگ سازی در بین مردم در زمینه مشکلات و فشارهای وارده بر پرستاران است تا مراجعین نیز با شرح وظایف و اختیارات و مسئولیت های پرستاران آشنا شوند و سطح توقعات متعادل تری داشته باشند  و در برابر این قشر زحمتکش رفتار بهتر و قدردانی بیشتری نشان دهند و در رفتار بعضاً ناشایست خود تجدید نظر نمایند.

آیا پرستاری شغل سختی است؟

پاسخ صریح و مبتنی بر شواهد علمی به این سوال، «بله» است. پرستاری به دلایل متعددی که در ذات این شغل نهفته است، جزو مشاغلی قرار می‌گیرد که به طور سیستماتیک، بالاترین سطح تنش و استرس شغلی را برای کارکنان خود ایجاد می‌کند. این سختی در ابعاد مختلفی خود را نشان می‌دهد که تحلیل علمی آن را به یک حرفه چندبعدی از نظر تنش تبدیل کرده است.

ماهیت بحرانی و پرمخاطره

پرستاران در محیط بیمارستان، به ویژه در بخش‌های اورژانس و مراقبت‌های ویژه، به طور مداوم در حال تصمیم‌گیری‌های حساس و سریع در شرایط اضطراری هستند. این تصمیمات مستقیماً بر نتایج درمانی و بقای بیمار تأثیر می‌گذارد. سطح بالای مسئولیت و نیاز به تمرکز کامل در یک محیط پویا و غالباً آشفته، یک بار روانی دائمی را تحمیل می‌کند. توانایی ذهنی برای مدیریت همزمان چندین وظیفه حیاتی، در شرایط کمبود خواب و فشار کاری بالا، به شدت تحلیل می‌رود و سلامت بیماران را به خطر می‌اندازد.

فشار مداوم فیزیکی و فرسایش جسمی

سختی پرستاری صرفاً روانی نیست. ساعت‌های طولانی ایستادن، نداشتن زمان استراحت کافی، و انجام فعالیت‌های فیزیکی سنگین مانند جابجایی بیماران (که اغلب به صورت دستی و با وضعیت‌های نامناسب انجام می‌شود)، فرسایش جسمی سریع و مزمنی ایجاد می‌کند. این فشار فیزیکی، که اغلب نادیده گرفته می‌شود، در نهایت به آسیب‌های جدی اسکلتی-عضلانی منجر شده و کارایی پرستار را در بلندمدت مختل می‌سازد.

تنش روانی مزمن و فرسودگی عاطفی

پرستاران بیش از هر گروه دیگری از کادر درمان با رنج، مرگ، و سوگ بیماران و خانواده‌هایشان مواجه هستند. این مواجهه دائمی، همراه با تنش‌های ناشی از خشونت کلامی یا فیزیکی، منجر به نوعی تحلیل رفتگی درونی به نام «فرسودگی شغلی» می‌شود. این فرسودگی شامل خستگی عاطفی و مسخ شخصیت است که در بخش‌های بعدی به تفصیل بررسی می‌شود.

پیامدهای ساختاری سختی کار پرستاران

شدت و مزمن بودن چالش‌های حرفه پرستاری در ایران، توسط آمارهای سیستمیک تأیید می‌شود. همان‌طور که اشاره شد، انباشت این مشکلات منجر به کاهش رضایت شغلی، ترک شغل و مهاجرت نیروی متخصص به خارج از کشور شده است. این خروج نیروی انسانی، خود به حلقه معیوبی از کمبود نیرو و افزایش فشار بر پرستاران باقیمانده دامن می‌زند. تحلیل‌ها نشان می‌دهد که چون این مشکلات ساختاری (نقص در سیستم پرداخت، کمبود نیروی نگهدارنده و نبود حمایت قانونی کافی) حل نشده‌اند، راهکارهای مقطعی و صرفاً مالی نمی‌توانند به طور مؤثر این حرفه را نجات دهند.

توانایی های لازم برای رشته پرستاری

پرستاری از آن مشاغلی است که فقط با عشق می توان آن را ادامه داد. پرستاری یکی از سخت ترین و زیان آورترین مشاغل است، مشکلاتی مانند نوبت کاری، حقوق و مزایای کم بسته به حجم کاری، بیمار و استرس روحی، آسیب های جسمی ناشی از کار در بیمارستان، استرس ناشی از اهمیت تمرکز در کار و ندیدن زحمات این کار جزء سختی های این مشاغل است. به دلیل کمبود نیروی انسانی، بازنشستگی پیش از موعد پرستاران چندان آسان نیست.

در عین حال سختی های این حرفه همچنان از چشم مردم و مراجعین بیمارستان پوشیده است و ماهیت این کار به دلیل مواجهه با افراد بیمار، پرستار سالمند بودن، افراد غمگین و هراسان و… همچنان انتظارات بسیاری از مردم را ایجاد می کند. صرف نظر از شرایط، باید بر پرستاران و شرایط سخت حرفه آنها تاکید کرد. پرستاری شغلی است که اکثر پرسنل آن خانم هستند و از نظر سختی و حجم کاری اساساً با مشاغل دیگر قابل مقایسه نیست.

پرستار باید از سلامت جسمی، روانی و روحی کافی برخوردار باشد و در عین حال مراقب، صبور و کنترل کافی بر احساسات شخصی خود اعمال کند. مهم ترین نکته این است که علاقه شرط اصلی انتخاب این رشته است تا بتوانید در این رشته به موفقیت برسید. در واقع به دلیل این سختی و فشار کاری بسیاری از پرستاران ازدواج نمی کنند. زیرا وضعیت کاری عادی و مناسبی ندارند و بسیاری از پرستاران که جز مادران شیرده هم هستند به شدت گرفتار ناهماهنگی های کاری خود با مراقبت از فرزندانشان می شوند. با توجه به نیاز جامعه به پرستار و نگاه مثبت به حرفه و جایگاه او در جامعه به ویژه در سال های اخیر تحولی در آن ایجاد شده و امیدواریم که رو به جلو باشد. در ادامه به بررسی دقیق تر برخی از مشکلات کاری پرستاران خواهیم پرداخت.

مزایا و معایب شغل پرستاری در بیمارستان

شغل پرستاری، مانند هر حرفه دیگری، دارای مزایا و معایبی است که آن را به یک دوگانه حیاتی تبدیل می‌کند. مزایای این شغل عمدتاً مرتبط با ماهیت انسانی و اجتماعی آن هستند، در حالی که معایب آن، اغلب ناشی از فشارهای ساختاری و محیطی بیمارستان می‌باشند.

مزایای غیرقابل انکار شغل پرستاری

1. احترام و منزلت اجتماعی بالا: پرستاری به دلیل ارتباط مستقیم با سلامتی و نجات جان انسان‌ها، از محترم‌ترین مشاغل در هر جامعه‌ای محسوب می‌شود و پرسنل آن از جایگاه اجتماعی بالایی برخوردارند. این حس ارزشمندی و کمک به دیگران، خود می‌تواند منبع بزرگی از رضایتمندی درونی باشد.
2. پایداری و فرصت‌های شغلی گسترده: با توجه به رشد جمعیت، سالمندی و نیاز دائمی به خدمات بهداشتی و درمانی، فرصت‌های شغلی در حوزه پرستاری بسیار بالاست و این شغل به عنوان یک حرفه پایدار و با امنیت شغلی مطلوب شناخته می‌شود.
3. تنوع محیط‌های کاری و فرصت‌های بین‌المللی: پرستاران می‌توانند در بخش‌های مختلف (از اورژانس تا مراقبت‌های اولیه) کار کنند. همچنین، به دلیل نیاز جهانی به نیروی متخصص، امکان مهاجرت و کار در کشورهای توسعه‌یافته برای پرستاران ماهر فراهم است.
4. درآمد متغیر (با تأکید بر بخش خصوصی و اضافه کاری): اگرچه مسائل مربوط به حقوق پایه در بخش دولتی همواره چالش‌برانگیز بوده است، اما در بخش خصوصی یا از طریق اضافه کاری‌های زیاد، درآمد نسبتاً خوبی قابل کسب است. به عنوان مثال، در بخش خصوصی، حقوق ثابت و متغیر برای پرستاران در مجموع می‌تواند تا حدود ۲۴ میلیون تومان و برای مدیران پرستاری تا حدود ۴۰ میلیون تومان نیز برسد.

معایب پرستاری

در مقابل این مزایا، معایبی ساختاری وجود دارد که در محیط بیمارستان شدت می‌یابد و تمرکز اصلی این گزارش را تشکیل می‌دهد:

1. عدم تعادل زندگی-کار (Work-Life Imbalance): شیفت‌های فشرده (لانگ‌شیفت) و اجبار به کار در روزهای تعطیل رسمی، تعادل بین کار و زندگی شخصی را به شدت از بین می‌برد.
2. فشار ذهنی و روانی شدید: قرار گرفتن مداوم در معرض استرس‌های بحرانی و عاطفی، زمینه‌ساز فرسودگی شغلی و فشار ذهنی مزمن است.
3. مخاطرات ایمنی و بهداشتی: مواجهه با عوامل بیولوژیک (عفونت)، شیمیایی (مواد سمی) و اشعه‌های خطرناک، سلامت جسمی پرستار را تهدید می‌کند.
4. خشونت در محل کار: تنش‌های ارتباطی با بیماران و همراهان و همچنین خشونت‌های کلامی، محیط کار را ناامن می‌سازد.

چالش‌های فیزیکی و فشارهای ناشی از شیفت‌های طولانی پرستاران

پرستاری یک کار صرفاً ذهنی نیست؛ بلکه یک شغل فیزیکی سنگین است که نیاز به استقامت بالا دارد. فشارهای فیزیکی ناشی از محیط بیمارستان، به مرور زمان باعث تحلیل رفتن بدن پرستار می‌شود.

• ایستادن طولانی و آسیب‌های جسمی شایع

پرستاران به دلیل ماهیت کار خود که شامل راه رفتن و ایستادن طولانی مدت، وضعیت‌های نامناسب بدنی حین انجام کار، خم و راست شدن‌های مکرر، و بلند کردن و جابجایی اجسام سنگین یا بیماران است، در معرض بالاترین میزان مخاطرات ارگونومیک (Ergonomic Hazards) قرار دارند. این مواجهه‌های مزمن به اختلالات اسکلتی-عضلانی (MSDs) منجر می‌شود که طیف وسیعی از مشکلات جسمی، از کمردرد مزمن گرفته تا سندرم تونل کارپال و درد گردن و زانو را در بر می‌گیرد.

بر اساس آمار منتشر شده، اختلالات اسکلتی-عضلانی در ایران یک مشکل جدی است؛ به طوری که بیش از ۱۴ درصد از آمار از کار افتادگی‌های گزارش شده به کمیسیون پزشکی سازمان تامین اجتماعی استان تهران، به دلیل همین اختلالات بوده است. علاوه بر این، مطالعات انجام شده بر روی پرستاران، شیوع ناهنجاری‌های ستون فقرات مانند کیفوز (قوز) و لوردوز (گودی کمر) را نشان می‌دهد. نکته قابل توجه این است که شیوع لوردوز به طور معنی‌داری در زنان و سنین بالاتر بیشتر بوده است این یافته، نشان‌دهنده یک مشکل مزمن و جنسیتی در محیط کار است که نیاز به توجه فوری به ارگونومی کار برای همکاران خانم دارد.

• تحلیل تجمع فرسایش جسمی در طول زمان

بررسی‌ها نشان می‌دهند که آسیب‌های جسمی ناشی از کار پرستاری، یک فرسایش تجمعی و بلندمدت است. شانس ابتلا به دردهای مزمن در گردن، زانو و دست در پرستارانی که سابقه کار بالای ۲۰ سال دارند، به طور معنی‌داری بالاتر از افرادی است که سابقه کار زیر ۵ سال دارند. این وضعیت نشان می‌دهد که با گذشت زمان، سیستم حمایتی نتوانسته است از بدن نیروی کار محافظت کند. اگر علائم جسمی (Somatic Symptoms) پرستاران ناشی از این فرسایش‌ها، با افزایش احتمال خطاهای پزشکی همبستگی داشته باشند، می‌توان نتیجه گرفت که شکست سیستم در ارائه حمایت ارگونومیکی مناسب، در نهایت ایمنی بیمار را در بلندمدت به خطر می‌اندازد.

• راهکارهای ارگونومیک حیاتی

راهکارهای کاهش این آسیب‌ها، بر اساس اصول بهداشت حرفه‌ای، شامل کاهش و محدود کردن حمل دستی بیمار، برگزاری برنامه‌های آموزش نحوه حمل ایمن بیمار، و استفاده اجباری از تجهیزات و تسهیلات مکانیکی برای جابجایی بیماران است. اجرای این مداخلات مدیریتی و ارگونومیکی، به‌ویژه جابجایی افراد مسن‌تر یا کاهش بار کاری آن‌ها نه تنها سلامت پرستار را حفظ می‌کند، بلکه کیفیت مراقبت را نیز تضمین خواهد کرد.

چرا پرستاران مجبور به شیفت‌های طولانی و اضافه کاری اجباری هستند؟

ابر بحران کنونی نظام سلامت، کمبود نیروی انسانی است. طبق آمار رسمی معاونت پرستاری وزارت بهداشت، کشور با کمبود حدود ۱۰۰ هزار نیروی پرستاری مواجه است، در حالی که استاندارد تعریف‌شده، ۱.۸ پرستار به ازای هر تخت است. این کمبود شدید، نتیجه‌ای جز تحمیل فشار کاری مضاعف و اضافه‌کاری‌های طاقت‌فرسا ندارد.

• خطر شیفت‌های ۱۸ تا ۲۴ ساعته بر جان بیمار

دبیرکل خانه پرستار تأکید می‌کند که پرستاران گاهی مجبورند ۱۸ تا ۲۴ ساعت در بیمارستان حضور داشته باشند. این شیفت‌های پی در پی و طولانی، نه تنها تمرکز و آرامش پرستار را از بین می‌برد، بلکه سلامت بیماران را نیز تهدید می‌کند. تحقیقات جهانی نشان داده‌اند که اضافه‌کاری بیش از حد، خطاهای پرستاری را تا ۱۴ درصد افزایش می‌دهد. این وضعیت نشان می‌دهد که کمبود مزمن نیرو و اضافه‌کاری اجباری، یک شکست ساختاری است که مستقیماً ریسک خطای پزشکی و آسیب به بیمار را افزایش می‌دهد.

• پارادوکس نگهداشت نیروی انسانی

یک تناقض جدی در سیستم سلامت وجود دارد: علی‌رغم کمبود شدید نیرو، همچنان در برخی استان‌ها شاهد پرستاران “بیکار” هستیم. این مسئله نشان می‌دهد که مشکل صرفاً به تربیت نیروی انسانی محدود نمی‌شود، بلکه ضعف جدی در “نگهداشت” نیرو، تخصیص بودجه برای استخدام کافی، و توزیع ناعادلانه نیرو در سطح کشور وجود دارد.

مسئولان معترفند که نگهداشت نیروی موجود باید اولویت اصلی باشد، چرا که هزینه تربیت یک پرستار بسیار بالاست و اگر نصف این هزینه صرف افزایش حقوق و ایجاد جاذبه‌های لازم شود، انگیزه برای مهاجرت و ترک کار از بین می‌رود. در واقع، مهاجرت و ترک شغل، یک ضربه اقتصادی سنگین به نظام سلامت وارد می‌کند که با استخدام‌های جدید قابل جبران نیست.

آزار کلامی و فیزیکی از سوی بیماران، همراهان و همکاران

پرستاران در میان کادر درمان، بالاترین میزان مواجهه با خشونت در محل کار را تجربه می‌کنند. خشونت، به‌ویژه از نوع کلامی، یک مشکل جدی و نگران‌کننده در بیمارستان‌های ایران محسوب می‌شود. آمار نگران‌کننده خشونت علیه پرستاران در برخی بیمارستان‌ها به حدی رسیده است که رئیس سازمان نظام پرستاری درخواست حضور پلیس در اورژانس‌ها را برای حفظ امنیت کادر درمان مطرح کرده است. این محیط خصمانه و ناامن، علاوه بر آسیب جسمی، به سلامت روانی پرستار صدمه می‌زند و به فرسودگی عاطفی دامن می‌زند.

علل این خشونت اغلب چندوجهی است؛ شامل استرس و اضطراب بیماران و همراهان، انتظارات برآورده نشده از سیستم درمانی، و مهم‌تر از همه، کمبود نیروی انسانی که منجر می‌شود همراهان بیمار، تقصیر تاخیرها یا کمبود توجه را متوجه پرستار بدانند.

• معوقات مالی تشدید کننده بحران

برای تشدید این فشار، پرداخت مطالبات کادر سلامت و اضافه‌کاری پرستاران اغلب با تاخیر (به طور متوسط ۳.۵ ماه معوقه برای اضافه کار) مواجه است. تبعیض در پرداخت‌ها و اجرای ناقص قانون تعرفه‌گذاری، این حرفه را به یکی از فرساینده‌ترین مشاغل تبدیل کرده و انگیزه برای تحمل شیفت‌های طولانی را از بین می‌برد.

• ساعات کار طولانی

پرستاران اغلب مجبورند برای جبران کمبود کارکنان در شیفت های طولانی کار کنند. گاهی اوقات ساعات طولانی و اضافه کاری پرستاران را فرسوده می کند و منجر به خطاهای پزشکی می شود که در برخی موارد جبران ناپذیر است.

• خطرات محل کار

پرستاران در محیط کار با خطرات زیادی روبرو هستند که در زیر به آنها اشاره شده است.

1. آنها می توانند در معرض بیماری های عفونی و مسری که از طریق هوا یا بافت های آلوده منتقل می شوند، مانند بیماری های عفونی از طریق خون یا ترشحات زنده مانند ایدز، هپاتیت B و C و سایر عفونت های فرصت طلب یا حتی میکروب های ساده مانند سرماخوردگی قرار گیرند.
2. برای جلوگیری از این عفونت باید دست های خود را به طور مرتب بشویید که یکی از اصول مهم کار پرستاری است. البته این امر نیز به دلیل قرار گرفتن بیش از حد در معرض مواد ضدعفونی کننده و شوینده باعث درماتیت پوستی می شود.
3. اما خطر تزریق و استفاده از سرنگ و سوزن یکی دیگر از دغدغه های حرفه ای پرستاران است.
4. کار در شب باعث سردرگمی و افسردگی افرادی می شود که در این حرفه مشغول به کار هستند.
5. مسئولیت حیاتی مراقبت از بیماران در شرایط اضطراری و نیاز به تصمیم گیری خاص در آن زمان، فشار زیادی را بر پرستاران وارد می کند.
6. همچنین ملاقات با مجروحان پس از تصادف نیز یکی دیگر از عوامل استرس زا برای آنان است.

• وجود بیماران بدحال

بهبودی بیمار یا تولد کودک در روح و روان ما تاثیر بسزایی دارد. نگاه به بیمارانی که وضعیت جسمانی خوبی ندارند می تواند عملکرد و روحیه ما را کاهش دهد. ارتباط و همدلی با بیماران این مشکلات را به میزان کمتری با مشکل مواجه می کند.

• اعتراضات بیماران

پرستار اولین فردی است که در صورت وجود مشکل با بیمار صحبت می کند. این مشکل زمانی مسئله ساز می شود که بیمار در صورت مشاهده کاستی از سوی پرسنل بیمارستان، شکایت خود را به حراست اطلاع داده و از او بخواهد که مشکلش را حل کند. در صورتی که گاهی پرستار نقشی در ایجاد مشکل یا حل آن نداشته باشد و مشکل مربوط به خدمات دیگری باشد.

• درآمد این رشته

مهمترین نکته از دیدگاه پرستاران شاغل در حال حاضر درآمدی است که در این زمینه کسب می کنند. نمی توان در مورد درآمد پرستاران تصمیم قطعی گرفت زیرا درآمد آنها بسته به تجربه و دانش و محل کار و خصوصی یا دولتی بودن محل کار آنها می تواند متفاوت باشد. در مورد درآمد پرستاران، پرستاران دولتی حدود 60 تا 70 درصد بیشتر از پرستاران خصوصی درآمد دارند و بیشتر از بسیاری از دانش پژوهانی که برای دولت کار می کنند، حقوق می گیرند. بنابراین اگر درآمد پرستاران را با هم مقایسه کنیم به نظر می رسد حقوق زیاد و ی دارند، اما وقتی پول یک پرستار با یک پزشک خصوصی مقایسه می شود، می تواند تفاوت زیادی داشته باشد.

• شیفت های طولانی با بیماران زیاد

موضوع دیگری که در ایران از بزرگترین معایب پرستاری محسوب می شود، تعداد زیاد بیماران و عدم تناسب بین پرستار و بیمار است. در برخی موارد یک پرستار می تواند مسئول 10 بیمار باشد  و این مشکل سبب سنگین و دشوار شدن شیفت کاری پرستاران خواهد شد. البته همیشه اینطور نیست و در برخی بخش ‌ها این موارد بیشتر به چشم می ‌خورد، مثلاً پرستاران اورژانس تقریباً همیشه مشغول مراقبت از بیماران هستند.

تنش‌های روحی، استرس و فرسودگی عاطفی

فشارهای روانی، هسته اصلی چالش‌های پرستاری هستند. شغل پرستاری به دلیل تعهد بالا به شغل و بیماران، جزو مشاغلی است که مستعد ابتلا به سندرم فرسودگی شغلی (Burnout Syndrome) است. فرسودگی شغلی، یک سندرم استرس مزمن مرتبط با کار است که بر اساس مقیاس‌های علمی (مانند Maslach Burnout Inventory) سه بُعد اصلی دارد که بر سلامت روان و جسم پرستار تأثیر می‌گذارد: خستگی عاطفی، مسخ شخصیت و کاهش احساس موفقیت فردی.

بار سنگین مرگ و میر بیماران و فرسودگی از دلسوزی

خستگی عاطفی به تحلیل رفتن منابع عاطفی و توان روحی فرد اشاره دارد که ناشی از فشار کاری مزمن و مواجهه مداوم با رنج، بیماری‌های سخت و مرگ بیماران است. این وضعیت باعث کاهش سلامت روانی و جسمانی و بی‌انگیزگی شغلی می‌شود. مطالعات داخلی نشان می‌دهند که فرسودگی عاطفی در پرستاران ایرانی در سطح متوسط تا بالا شایع است.

مسخ شخصیت یک مکانیسم دفاعی ناخودآگاه برای محافظت از خود در برابر درد عاطفی مداوم است. در این حالت، پرستار شروع به اتخاذ نگرش منفی، بدبینانه، یا بی‌تفاوت نسبت به بیماران، همراهان، و حتی همکاران خود می‌کند. این نگرش، اگرچه یک راهکار روانی برای بقا است، اما جوهر اصلی حرفه پرستاری، یعنی همدلی و دلسوزی را از بین می‌برد.

نکته‌ای که شدت بحران روانی در پرستاران ایرانی را برجسته می‌کند، آمار گزارش شده در برخی مطالعات است که نشان می‌دهد شیوع مسخ شخصیت در پرستاران می‌تواند در سطح شدید گزارش شود (به عنوان مثال، در یک مطالعه، ۵۴.۲ درصد از افراد مسخ شخصیت شدید را گزارش کردند). این یافته‌ها نشان می‌دهد که محیط بیمارستان به قدری فرساینده است که پرستاران برای حفظ سلامت روانی خود، مجبورند از مهم‌ترین ابزار حرفه‌ای خود (همدلی) فاصله بگیرند. این گسست عاطفی نه تنها سلامت پرستار را تهدید می‌کند، بلکه کیفیت مراقبت و اعتماد بیمار به سیستم را نیز تضعیف می‌نماید.

اضطراب عدم کفایت شغلی و استرس ناشی از مستندسازی در سیستم EMR

بُعد سوم فرسودگی، احساس ناتوانی و ناکامی در انجام موفقیت‌آمیز وظایف شغلی است. یکی از عوامل مدرن و تشدیدکننده این حس ناکامی، «بار مستندسازی» (Documentation Burden) است.

سیستم‌های پرونده الکترونیکی سلامت (EMR/EHR) که قرار بود کارایی را بالا ببرند، به دلیل حجم فزاینده داده‌ها و الزامات حقوقی دقیق، به منبع اصلی استرس، فرسودگی، و تحلیل رفتن نیروی انسانی تبدیل شده‌اند. فشار حقوقی ناشی از این دیدگاه که «اگر ثبت نشد، انجام نشده است»، پرستاران را وادار می‌کند تا زمان ارزشمند مراقبت مستقیم را صرف وارد کردن جزئیات ریز و درشت در سیستم کنند. این تناقض، حس عدم کفایت شغلی را تقویت می‌کند؛ زیرا پرستار احساس می‌کند که فناوری، او را از رسالت اصلی حرفه‌اش یعنی مراقبت مستقیم از بیمار دور کرده است.

برای حل این بحران، باید در نیازهای مستندسازی بازنگری جدی صورت گیرد. باید پرستاران را در فرآیند تصمیم‌گیری در مورد طراحی و بهبود EMR مشارکت داد تا ابزارهایی کاربرپسند و کارآمد طراحی شود. استفاده از فناوری‌های تسهیل‌کننده مانند نرم‌افزارهای تشخیص صدا و ایجاد الگوها و میانبرهای کلینیکی خاص، می‌تواند زمان لازم برای تکمیل فرم‌ها را کاهش دهد و به پرستار اجازه دهد وقت بیشتری را صرف بیمار کند.

بعد فرسودگی	تعریف ساده	شیوع/شدت در مطالعات داخلی	پیامد مهم
خستگی عاطفی (Emotional Exhaustion)	تحلیل رفتن توان روحی و جسمی به دلیل فشار کاری مزمن.	35.5% در سطح خفیف تا متوسط (شیوع گسترده).	بی‌انگیزگی، کاهش سلامت روانی و جسمانی.
مسخ شخصیت (Depersonalization)	نگرش بدبینانه و فاصله گرفتن عاطفی از بیماران.	54.2% در سطح شدید گزارش شده است.	کاهش کیفیت مراقبت، تضعیف روابط حرفه‌ای.
فقدان موفقیت فردی	احساس ناتوانی و ناکامی در انجام وظایف به طور موثر.	سطح متوسط تا شدید گزارش شده است.	ناامیدی و در نهایت تصمیم به ترک شغل.

استرس اخلاقی

استرس اخلاقی یک وضعیت عمیقاً ناراحت‌کننده و فرساینده است که متفاوت از فرسودگی شغلی صرف است. استرس اخلاقی زمانی رخ می‌دهد که یک پرستار، اقدام درست و اخلاقی را تشخیص می‌دهد و می‌داند چگونه باید عمل کند، اما به دلیل موانع سازمانی، ساختار قدرت ناعادلانه، سیاست‌های بیمارستان، یا کمبود منابع (مانند نیروی انسانی یا تجهیزات) قادر به انجام آن نیست.

تغییر سریع تکنولوژی و نیاز به آموزش مداوم

پیشرفت‌های شتابان در حوزه تکنولوژی پزشکی، از ابزارهای هوشمند تزریق گرفته تا دستگاه‌های پیچیده مانیتورینگ، پرستاران را ملزم به یادگیری مداوم و سریع می‌کند. این نیاز به آموزش پیوسته و به‌روزرسانی دانش، در کنار شیفت‌های طولانی و خستگی مزمن، یک بار روانی اضافی ایجاد می‌کند و اضطراب ناشی از “عقب ماندن” یا عدم توانایی در استفاده موثر از تجهیزات جدید را به وجود می‌آورد.

نوع خطر	مواجهه رایج	مثال‌های آسیب بالقوه
بیولوژیک	سرسوزن، آنژیوکت، تماس با خون آلوده.	هپاتیت B/C، HIV، بیماری‌های مسری.
شیمیایی	داروهای سیتوتوکسیک، اکسید اتیلن، جیوه.	سرطان، اختلالات تنفسی، مسمومیت عصبی، آلرژی.
فیزیکی (محیطی)	اشعه‌های یونیزان (X-ray)، ارتعاش، حرارت (تجهیزات داغ).	ناباروری، سقط جنین، سرطان‌های شغلی.
روانی/اجتماعی	آزار کلامی و فیزیکی، شیفت‌های شب تنها.	افسردگی، PTSD، فرسودگی عاطفی.

پرستار آنکال چیست و شیفت آنکال چه تاثیری بر زندگی پرستاران دارد؟

شیفت آنکال (On-Call) یک مفهوم رایج در محیط‌های بیمارستانی، به‌ویژه در بخش‌های تخصصی یا مراقبت‌های ویژه است. آنکالی به یک بازه زمانی مشخص گفته می‌شود که پرستار یا پزشک تعیین‌شده موظف است خارج از ساعات شیفت اصلی، در دسترس کامل باشد تا در صورت نیاز فوری مرکز درمانی (مثلاً برای یک عمل جراحی اورژانسی یا بحران ناگهانی)، در کوتاه‌ترین زمان ممکن خود را به بیمارستان برساند و خدمات تخصصی ارائه دهد.

اهداف اصلی این سیستم از دیدگاه مدیریتی، شامل تسریع خدمات‌دهی، بهبود مدیریت منابع انسانی و افزایش بهره‌وری مراقبت‌ها است.

از بین رفتن مرز کار و زندگی شخصی

اگرچه سیستم آنکال برای پر کردن خلاء های خدماتی ضروری است، اما تاثیر عمیقی بر کیفیت زندگی پرستاران دارد. پرستار آنکال در واقع در یک وضعیت «آماده‌باش دائمی» قرار دارد. این بدان معناست که فرد نمی‌تواند برنامه‌ریزی قطعی برای زندگی شخصی، اجتماعی یا خانوادگی داشته باشد و همواره اضطراب فراخوان شدن قریب‌الوقوع را تجربه می‌کند.

تجربه نشان می‌دهد که آنکالی، مرز بین زمان کار و زمان استراحت واقعی را محو می‌کند. حتی اگر پرستار در خانه باشد، چون نمی‌تواند برای استراحت یا فعالیت‌های شخصی برنامه‌ریزی کند، از بازیابی ذهنی واقعی محروم می‌ماند. این حالت پیش‌آماده (Pre-emptive state) به فرسودگی مزمن دامن می‌زند. در برخی از مراکز درمانی، قوانین آنکالی طوری تنظیم می‌شوند که پرستار مجبور به ۳۶ ساعت آنکال برای ۱۲ ساعت کشیک است، که این عملاً ساعات استراحت واقعی او را به شدت کاهش می‌دهد. در حالی که دستورالعمل‌ها می‌گویند پرستاران نباید در شیفت‌های متوالی آنکال باشند، اما فشار کمبود نیرو اغلب این قوانین را زیر پا می‌گذارد.

چرا نرس بیمارستان در معرض آسیب است؟

محیط بیمارستان، به دلیل ماهیت خدمات اورژانسی و ارتباط مستقیم با مواد خطرناک، پرستاران را در معرض انواع مخاطرات بیولوژیک، شیمیایی و فیزیکی قرار می‌دهد.

مواجهه دائمی با بیماری‌های مسری، مواد سمی و اشعه‌های خطرناک

پرستاران به دلیل انجام تزریقات، پانسمان‌ها و تماس مستقیم با ترشحات بدن بیماران، در معرض خطر مواجهه شغلی با وسایل تیز و برنده (مانند سرسوزن و آنژیوکت) هستند. این مواجهه شغلی، خطر انتقال ویروس‌های منتقل‌شونده از راه خون، به‌ویژه هپاتیت B، C و HIV، را به شدت افزایش می‌دهد. طبق یک مطالعه، در طی سه سال، ۱۶.۸۵ درصد از کارکنان درمانی بخش اورژانس دچار مواجهه شغلی با وسایل تیز و برنده شده‌اند که سرسوزن و آنژیوکت شایع‌ترین علت بوده‌اند.

همچنین در محیط بیمارستان، پرستاران با مواد شیمیایی و دارویی مختلفی در تماس هستند:

• داروهای سیتوتوکسیک (شیمی‌درمانی): مواجهه با این داروها، حتی در دوزهای پایین، خطرناک است و می‌تواند در موارد حاد باعث جهش‌های ژنتیکی و سرطان شود.
• اکسید اتیلن: این ماده که برای استریل کردن تجهیزات پزشکی حساس به حرارت استفاده می‌شود، توسط آژانس بین‌المللی تحقیقات سرطان (IARC) در گروه سرطان‌زای شناخته‌شده انسانی (گروه ۱) طبقه‌بندی شده است. مواجهه طولانی مدت با مواد استریل‌کننده مانند گلوتاردهید نیز عوارض شدیدی دارد.جیوه و لاتکس: پرستاران ممکن است با جیوه موجود در ابزارهای پزشکی یا لاتکس دستکش‌های جراحی در تماس باشند که هر دو می‌توانند منجر به مسمومیت‌های عصبی یا واکنش‌های آلرژیک شدید (آنافیلاکسی) شوند

پرستاران شاغل در بخش‌هایی مانند اتاق عمل یا کات‌لب، با تابش اشعه‌های X و رادیوایزوتوپ‌ها مواجه هستند. این مواجهه فیزیکی یک خطر جدی است که می‌تواند احتمال ناباروری، سقط جنین، و انواع سرطان‌های شغلی (پوست و استخوان) را افزایش دهد.

برای کاهش این خطرات، مدیریت بیمارستان موظف به برچسب‌گذاری مواد سمی، تأمین و اجبار به استفاده از تجهیزات ایمنی (PPE) و آموزش پرسنل درباره دفع صحیح مواد آلوده و علائم مواجهه است.

ابهامات اجرای قانون مشاغل سخت و زیان‌آور و بازنشستگی

حرفه پرستاری به دلیل مواجهه با مخاطرات متعدد فیزیکی، شیمیایی، بیولوژیکی و روانی، رسماً طبق قانون کشور در ردیف مشاغل سخت و زیان‌آور قرار گرفته است. مزیت اصلی این طبقه‌بندی، حق بهره‌مندی از بازنشستگی پیش از موعد (۲۰ سال سابقه کار متوالی) است. با این حال، اجرای عملی این قانون، به یکی از بزرگترین منابع ناامیدی و بی‌اعتمادی در جامعه پرستاری تبدیل شده است.

۱. درخواست حق‌السکوت اجباری: یکی از جدی‌ترین اعتراضات، درخواست مبالغ کلان (حدود ۲۰۰ تا ۲۵۰ میلیون تومان) از پرستاران متقاضی بازنشستگی است تا بتوانند از حق قانونی خود بهره‌مند شوند. این اقدام، که سازمان نظام پرستاری آن را فاقد بنیان اخلاقی و قانونی و نوعی “قانون فروشی” می‌داند، باعث شده است که بازنشستگی با ۲۰ سال سابقه عملاً برای بسیاری از پرستاران به امری محال تبدیل شود. به‌ویژه این مسئله برای ۸۰ درصد از پرستاران که بانوان همکار هستند، اهمیت حیاتی دارد.

۲. افزایش اجباری سابقه خدمت: علاوه بر موانع مالی، در برخی موارد برای پرستاران تحت پوشش تأمین اجتماعی، مطابق آرای هیئت عمومی دیوان عدالت اداری، حداقل سابقه برای بازنشستگی سخت و زیان‌آور به جای ۲۰ سال، به ۲۵ سال افزایش یافته است. این تغییرات و ابهامات، اعتماد پرستاران به نهادهای حمایتی و قانونی را به شدت کاهش داده و این پیام را منتقل می‌کند که فداکاری بلندمدت آن‌ها در زمان بازنشستگی پاداش داده نمی‌شود، بلکه با موانع روبرو می‌شود.

این تضاد بین قانون رسمی و اجرای عملیاتی، به طور مستقیم ناامیدی و تمایل به ترک شغل و مهاجرت را تشدید می‌کند. زیرا اگر حقوق قانونی یک فرد پس از ۲۰ سال خدمت تضمین نشود، انگیزه‌ای برای تحمل سختی‌های شغلی در بلندمدت باقی نمی‌ماند.

راه‌حل مدیریت مشکلات پرستاران بیمارستان

مقابله با فرسودگی شغلی و فشارهای مزمن پرستاران، نیازمند یک رویکرد جامع است که شامل مداخلات سازمانی و تقویت تاب‌آوری فردی باشد. مدیریت بیمارستان نقش کلیدی در کاهش استرس و ایجاد محیط کار حمایتی دارد.

1. اولویت‌دهی به استخدام و نگهداشت: حل بحران کمبود نیرو از طریق استخدام نیروی کمکی کافی و رعایت نسبت منطقی پرستار به بیمار، از تحمیل اضافه‌کاری اجباری و شیفت‌های طولانی جلوگیری می‌کند.
2. ارائه حمایت‌های روانشناختی ساختاریافته: برگزاری کارگاه‌های آموزشی تخصصی برای کنترل استرس و ایجاد واحد مشاوره روانی در بیمارستان‌ها، ضروری است. مطالعات نشان می‌دهد که آگاهی از خطرات استرس و روش‌های مقابله با آن باید از طریق برنامه‌های آموزشی مدیریت استرس افزایش یابد.
3. تسهیل فرآیندهای کاری: بازنگری در طراحی EMR، مشورت با پرستاران برای ساده‌سازی مستندسازی، و کاهش الزامات بوروکراتیک می‌تواند بار روانی اضطراب عدم کفایت شغلی را از دوش آن‌ها بردارد.
4. ترویج فرهنگ قدردانی و استقلال: مدیریت باید از طریق ارتباط مستمر و بازخورد مثبت، حس ارزشمند بودن و حمایت دائمی را به پرستاران منتقل کند. همچنین، افزایش استقلال حرفه‌ای می‌تواند به کاهش استرس اخلاقی کمک کند.

راهکارهای فردی

علاوه بر حمایت‌های سازمانی، پرستاران می‌توانند با تمرکز بر تاب‌آوری، سلامت روانی خود را بهبود بخشند:

1. ایجاد تعادل کار و زندگی شخصی: برنامه‌ریزی دقیق برای مدیریت زمان، استفاده مؤثر از تعطیلات برای استراحت و مشارکت فعال در فعالیت‌های اجتماعی و خانوادگی، برای کاهش استرس و جلوگیری از فرسودگی حیاتی است.
2. بهداشت خواب (Sleep Hygiene): اطمینان از داشتن خواب خوب و کافی، مستقیماً با کاهش اضطراب و جلوگیری از افسردگی و زوال عقل مرتبط است. پرستاران باید مراقب محیط و عادات قبل از خواب خود باشند تا امکان ریکاوری ذهنی در بین شیفت‌های پرفشار فراهم شود.
3. استراتژی‌های مقابله‌ای مؤثر: تمرینات ذهن‌آگاهی، ایجاد شبکه‌های حمایتی قوی در محیط کار، و تقویت مهارت‌های حل مسئله، توانایی فرد را در مواجهه با مشکلات و بازگشت به حالت اولیه افزایش می‌دهد

برتری محیط آرام منزل در برابر استرس بیمارستان

ارائه خدمات پرستاری در منزل می‌تواند در بهبود روحیات بیمار و کاهش فشار محیط پر استرس بیمارستان موثر باشد. محیط بیمارستان، به دلیل ماهیت کارکردی‌اش، ذاتاً یک محیط شلوغ، پرتنش و پر سر و صدا است. علاوه بر این، کمبود مزمن نیرو باعث می‌شود پرستار بیمارستان مجبور باشد به تعداد زیادی از بیماران رسیدگی کند و در نتیجه، زمان مراقبت متمرکز برای هر بیمار (گاهی کمتر از ۵ دقیقه) به شدت کاهش یابد. این شرایط، فرآیند بهبودی را کُند کرده و اضطراب بیمار و خانواده را افزایش می‌دهد.

در مقابل، انتقال مراقبت‌های پرستاری به محیط خانه، بسیاری از فشارهای ساختاری بیمارستان را حذف کرده و محیطی کاملاً درمانی، حمایتی و شخصی‌سازی شده برای بیمار فراهم می‌آورد.

فاکتور مقایسه	محیط بیمارستان (فشار بالا)	محیط منزل (پرستاری متمرکز)	تأثیر بر بیمار
تمرکز پرستار	مراقبت همزمان از چندین بیمار و زمان محدود.	مراقبت اختصاصی و تمرکز کامل (One-on-One).	افزایش چشمگیر کیفیت و کاهش خطا.
سطح استرس و اضطراب	بالا (شلوغی، سروصدا، تنش‌های محیطی).	پایین (آرامش خانه و حضور دائمی خانواده).	بهبود روحیات و تسریع ریکاوری.
ریسک عفونت	بالا (مواجهه با طیف وسیع بیماری‌ها).	کنترل‌شده و بسیار پایین‌تر از مراکز درمانی.	محیط استریل‌تر و ایمن‌تر.
حفظ کرامت	کاهش یافته (عدم استقلال کامل).	حفظ استقلال و حس کنترل در محیط شخصی.	افزایش روحیه و انگیزه برای درمان.

پرسش و پاسخ متداول

چرا با وجود کمبود شدید پرستار در کشور، همچنان پرستاران بیکار وجود دارند؟

کمبود ۱۰۰ هزار پرستار در کشور یک آمار رسمی است و استاندارد پرستار به ازای هر تخت ۱.۸ است. با این حال، کشور با “پارادوکس نیروی پرستاری” مواجه است: هم کمبود داریم و هم پرستار بیکار. این تناقض نشان می‌دهد که مشکل فراتر از تولید نیرو است و به عدم “نگهداشت” نیروی موجود و توزیع ناعادلانه باز می‌گردد. جاذبه‌های کافی (شرایط کار مناسب و پرداخت عادلانه) برای ماندگاری در مناطق محروم فراهم نیست، و در نتیجه نیروی کار تربیت شده یا جذب نمی‌شود یا به مهاجرت روی می‌آورد.

میانگین حقوق پرستاران در ایران چقدر است؟

حقوق پرستاران بسته به نوع استخدام (دولتی یا خصوصی) و سابقه کار بسیار متغیر است. در بخش دولتی، حقوق پایه (در سال ۱۴۰۴) حدود ۸ میلیون تومان تعیین شده است. اما دریافتی کلی با احتساب اضافه‌کاری و کارانه‌ها متفاوت است. در بخش خصوصی، میزان دریافتی می‌تواند با احتساب حقوق ثابت و متغیر، تا حدود ۲۴ میلیون تومان و برای مدیران پرستاری تا حدود ۴۰ میلیون تومان نیز برسد. با این حال، مشکل اصلی در بخش دولتی، تاخیر در پرداخت معوقات (مانند معوقه ۳.۵ ماهه اضافه کاری) است.

قانون مشاغل سخت پرستاری در مورد بازنشستگی چه می‌گوید؟

شغل پرستاری رسماً جزو مشاغل سخت و زیان‌آور طبقه‌بندی شده و قانوناً به پرستار اجازه می‌دهد پس از ۲۰ سال سابقه کار متوالی بازنشسته شود. با این حال، اجرای این قانون با ابهامات جدی روبه‌رو است. مهم‌ترین مانع، درخواست مبالغ کلان (حدود ۲۰۰ تا ۲۵۰ میلیون تومان) از پرستاران توسط سازمان‌های بیمه‌گر برای اعطای حق قانونی بازنشستگی پیش از موعد است. این سنگ‌اندازی‌ها، این حق قانونی را به امری تقریبا محال تبدیل کرده است.

آیا خشونت علیه پرستاران در بیمارستان‌ها رایج است؟

بله، خشونت (به ویژه کلامی) علیه پرستاران یک مشکل جدی و نگران‌کننده است. پرستاران بالاترین میزان مواجهه با خشونت در محل کار را در میان کادر درمان دارند. این ناامنی ناشی از استرس محیط بیمارستان، کمبود نیرو و انتظارات بالا است و در برخی موارد، مقامات را وادار به درخواست استقرار پلیس در اورژانس‌ها کرده است.